O samoubistvu

Samoubistvo ili suicid (od engl. suicide) je poznato u svim epohama i civilizacijama. Još su narodi koji su živjeli u starom Rimu u razdoblju koje je prethodilo kršćanskoj eri, veću pažnju posvećivali kvalitetu života nego njegovom pukom trajanju. „Nije dobro živjeti, nego je dobro živjeti dobro“, govorili su. Budući da je kršćanstvo, na samom svom početku, bilo progonjena religija, mnogi pripadnici ove vjere činili su samoubistva kroz tzv. djela mučeništva. Iako kršćanske svete knjige nigdje eksplicitno ne zabranjuju samoubistvo, negativan stav prema istom se formira tek u 4. vijeku kada je sv. Avgustin samoubistvo proglasio „grijehom“, jer je u suprotnosti sa tzv. Šestom zapovijedi: „Ne ubij“. Sv. Toma Akvinski je u 13. vijeku samoubistvo proglasio „smrtnim grijehom“ što je doprinjelo progonu osoba koje su pokušale samoubistvo. Do 1823. godine u Londonu je svaki samoubica sahranjivan sa kolcem probodenim kroz srce (!), a samoubistvo u V. Britaniji prestaje biti krivično djelo tek 1961. godine! Islam decidno zabranjuje samoubstvo i ne ostavlja mogućnost izuzetka. Ipak, mnogi ekstremni pripadnici ove religije čine samoubistva kroz djela terorizma sanjajući o vječnoj nagradi u Raju. Stavove o samoubistvu srećemo na raznim područjima, Mnogi književnici su se bavili ovom tematikom. Svoje uvide o samoubistvu nudi nam Lav Tolstoj, ali i mnogi književnici koji jesu počinili samoubistvo kao Virginija Woolf i Sylvia Plath. Milan Kundera u romanu „Besmrtnost“ propituje razloge zbog kojih se osoba opredjeli počiniti samoubistvo tačno određenog dana, a Pablo Coelho u romanu „Veronika je odlučila umrijeti“ opisuje bolna iskustva koja su mu donijeli boravci u psihijatrijskim bolnicama koje je u mladosti posjetio nekoliko puta.

Mnogi su filozofi pisali o samoubistvu ispitujući razloge za isto. Descartes, Voltaire, Kant, a posebno egzistencijalisti poput Heideggera i Camusa, koji su se bavili inheretnim besmislom života, te potrebom i odgovornošću pojedinca da iz naizgled mračne egzistencije izvuče neki smisao.

Tiha epidemija

Prema procjeni Svjetske zdravstvene organizacije svake godine širom svijeta oko 800.000 osoba počini samoubistvo. Samoubistvo je u skoro svim zemljama među deset vodećih uzroka smrti, a jedan od vodeća tri u starosnoj grupi između 15 i 35 godina. U Americi svake godine 38.000 osoba počini samoubistvo. Diljem svijeta stopa samoubistava varira od one vrlo visoke od preko 25 na 100.000 stanovnika kao što je to u Skandinaviji, Švicarskoj, Njemačkoj, Austriji, istočnoevropskim zemljama i Japanu, pa do onih sa manje od 10 na 100.000 stanovnika, npr. U Španiji, Italiji, Egiptu, Irskoj i Holandiji. Muškarci češće počine samoubistvo nego žene i to u odnosu 4:1. Ovaj odnos je prilično konstantan u svim životnim dobima. Za razliku od muškaraca, žene otprilike tri puta češće pokušavaju samoubistvo. Takođe su različiti i načini na koji se samoubistvo čini. Muškarci se češće opredjeljuju za nasilne metode npr. vješanje, upotreba vatrenog oružja i skok sa visine, dok su žene sklonije „nekrvavim“ metodama kao što je trovanje lijekovima i drugim tvarima. Životna dob značajno utiče na stopu samoubistava. Vrhunac učestalosti među muškarcima je nakon 75. godine, a u žena je najveći broj dovršenih samoubistava u dobi između 45. i 54. godine života. Sa starenjem se povećava učestalost samoubistava. Računa se da su otprilike 25% samoubistava počinile starije osobe, iako one čine tek 10-12% stanovništva. Učestalost samoubistava za osobe starije od 75 godina je trostruko veća nego u mlađih. No, smrtnost od samoubistava raste i među mlađim osobama. U Americi je samoubistvo drugi po učestalosti uzrok smrti u populaciji mladih između 15. i 24. godine starosti. Skladni bračni odnosi u porodicama sa djecom izgleda da smanjuju rizik od samoubistva, pa je učestalost samoubistva među samcima koji nikada nisu bili u bračnoj zajednici gotovo dvostruka u odnosu na osobe koje su u braku. Opet, udovci/udovice i razvedene osobe pokazuju znatno veći broj samoubistava u odnosu na one koji se nikada nisu ženili/udavali. Učestalost je veća među osobama koje su već pokušale samoubistvo. Zanimljivo je da stopa samoubistva varira u odnosu na profesiju. Veća učestalost je nađena kod ljekara, a posebno psihijatara (!), te među muzičarima, osobama zaposlenim u pravosuđu, ali i među nezaposlenima. Na jedno počinjeno samoubistvo dolazi oko 25 neuspješnih pokušaja, od čega oko 70% otpada na žene. Stopa samoubistava raste u vrijeme ekonomskih kriza kada dolazi do pada zaposlenosti, a smanjuje se u vrijeme stabilizacije. U ratnim uslovima pada stopa samoubistava.

Samoubistvo, bolest i publicitet

Utvrđeno je da je među osobama koje su pokušale samoubistvo bilo 1/3 bolesnih u vrijeme pokušaja, a više od 90% pokušaja samoubistva je na neki način opredjeljeno uticajem neke bolesti. Pod većim rizikom su bolesnici sa gubitkom važnih životnoh funkcija, npr. pokretnosti, potom osoba sa tjelesnim oštećenjima koje su pridavale veliki značaj fizičkoj aktivnosti i to posebno u žena, osobe koje trpe veliku bol, hronični bolesnici i oboljeli od malignih bolesti. Statistike govore da se za 95% ljudi koji su počinili ili pokušali suicid može utvrditi dijagnoza neke duševne bolesti. Smatra se da je najveći broj, njih oko 80%, bolovalo od depresije, oko 10% od shizofrenije, a 5% od demencije ili delirijuma. Najčešći uzroci samoubistva među djecom i adolescentima je depresija. Osjećaj zanemarenosti i želja da se osoba „ujedini“ sa nekim izgubljenim, voljenim osobama, te osjećaj beznadežnosti i očaja su veoma česti.

Ponekad smo svedoci samoubistava među grupama mladih koji se druže ili su pripadnici iste škole. U takvoj situaciji samoubilačko ponašanje jednog člana može potencirati isto ponašanje među drugim članovima grupe vršnjaka putem mehanizama identifikacije, a na temelju tzv. „principa socijalnog dokaza“. Nedavno samoubistvo dječaka koje je privuklo neprihvatljivo mnogo medijske pažnje pokrenulo je pravu malu „epidemiju“ samoubistava i pokušaja samoubistava među mladima u našoj zemlji, a sličnoj situaciji smo svjedočili i prije nekoliko godina u školama u susjednoj Hrvatskoj. Mediji jasno i nedvosmisleno svojim neadekvatnim djelovanjem doprinose širenju problema. Ovaj fenomen je poznat profesionalncima suicidolozima kao Wertherov sindrom po protagonisti Goetheove novele „Jadi mladog Werthera“. U ovoj priči glavni junak se ubija, a u nekim zemljama Evrope došlo je do epidemijskog porasta broja samoubistava među mladima koji su čitali knjigu i na neki način se identifikovali sa nesretnim junakom. Način prikaza samoubistava i nasilnih djela uopšte u našim medijima neprihvatljivi su. Tobože brižni, a zapravo socijalno neosjetljivi novinari u patnji porodica, zapravo, traže „priču“ koja će doprinjeti gledanosti njihovih emisija i porastu tiraža. Na ovaj način direktno su odgovorni za prateće povećanje stope samoubistva koje je neminovno i naučno utvrđeno. Istraživanja govore da neadekvatna medijska pažnja (pretjerani publicitet) može izazvati učestalija samoubistva. Tako je objavljeno da je učestalost samoubistava u SAD porasla za 12% u mjesecu nakon samoubistva Marylin Monroe, a koje je bilo izrazito medijski propraćeno. Dalje, publiciranje samoubstava tzv. „običnih ljudi“ takođe su praćeni povećanjem stope samoubistava (što ukazuje na činjenicu da je bitan publicitet koji s pridaje suicidu, a ne popularnost samoubice). Zapanjujuća je činjenica da su medijski prikazi samoubistava praćeni porastom broja kobnih automobilskih i avionskih (!) nesreća pri čemu ginu vozač i druge osobe, te da se nakon javnog prikazivanja prirodnih smrti slavnih osoba ne povećava broj samoubistava, što ukazuje da žalovanje u ovom slučaju nije bitan faktor. Ilustracije radi, sjetimo se medijske pompe nakon nedavne avionske nesreće njemačke aviokompanije u kojoj je poginulo par stotina putnika uključujući i nekoliko desetina djece, a utvrđeno je da je pilot bio psihički bolestan, te da je počinio suicid.

Teorije samoubistva

Freud, otac psihoanalize iznosi dvije interesantne hipoteze o samoubistvu. Jedna se temelji na teoriji depresije, a samoubistvo se tumači kao „ubistvo“ okrenuto ka „unutra“. Kada osoba izgubi nekoga koga je istovremeno i voljela i mrzila, a tu osobu je introjektovala u sebe, agresivnost se okreće prema unutra kroz čin samoubistva. Druga hipoteza se zasniva na postojanju tzv. „nagona smrti“ ili Thanatosa pod čijom prevagom osoba može počiniti samoubistvo. Zanimljive su Durkheimove teorije samoubistva. On je zaključio da je samoubistvo sociološka pojava i da treba razlikovati tri vrste samoubistava. Egoistično samoubistvo odnosi se na osobu koja ima malo veza sa društvom i zajednicom, Otuđena je od drugih, bez socijalne podrške i nesposobna je funkcionirati kao socijalno biće. Suprotno tome, altruističko samoubstvo se tumači kao odgovor na zahtjeve društva. Tako se neki samoubice žrtvuju za stvarno ili zamišljeno dobro zajednice (npr. Protesti budističkih svećenika protiv rata u Vijetnamu), japanski sepuku ili hara-kiri koji je društveno nametnuti oblik samoubistva kao jedini oblik časnog suočavanja sa posljedicama nekog (sramotnog) čina. Na kraju, anomičko samoubistvo može biti potaknuto promjenom odnosa između osobe i društva. Uspješan privrednik, npr. nakon financijskog kraha može iskusiti anomiju, imati osjećaj dezorjentiranosti i može mu se činiti da normalan život za njega više nije moguć. Slično osjećanje mogu osjetiti radnici koji su neposredno i bez nagovještaja dobili otkaz, te kockari nakon velikog novčanog gubitka. Anomija kao veoma mučno osjećanje može postojati i u osoba koje žive u društvima u tzv. tranziciji koji svjedoče vlastitom siromaštvu, uz paralelno prisutno, enormno bogaćenje drugih članova društva. Po Schneidmanu, samoubistvo je uvijek svjestan pokušaj rješavanja problema koji uzrokuje intenzivnu patnju. Osoba na taj način prekida egzistenciju i uklanja bol. Većina samoubica je zapravo ambivalentna prema tom činu. To znači da istovremeno, pored destruktivnih, unutar osobe postoje i sile koje bi da je očuvaju u životu. Npr. osoba može prerezati vene i potom pozvati pomoć, a obje stvari pritom čini iskreno, itd.

Klinički i etički aspekti samoubistva

Fascinantna je i upozoravajuća činjenica da je većina (dvije trećine) osoba koje su počinile suicid, imala kontakt sa zdravstvenom službom (zbog raznih razloga), tokom mjesec dana koji su prethodili smrti. Jedna od najtežih situacija sa kojima se ljekar može suočiti je samoubistvo pacijenta. Uobičajene reakcije na ovo iskustvo su nevjerica, razočarenje, gubitak samopouzdanja, ljutnja i stid. Samoubistvo pacijenta može da izazove osjećanje nekompetentnosti, te strah za reputaciju. Osim toga, ljekar se suočava i sa velikim teškoćama u radu sa porodicom i prijateljima preminulog. Iako je navedeno da osoba koja počini samoubistvo ne mora nužno biti depresivna, u radu sa depresivnim pacijentima se nameće obaveza razmatranja i te mogućnosti. Nekada je jedini razlog zašto depresivna osoba ne počini samoubistvo taj što nema dovoljno snage i energije za taj poduhvat. Stoga je s kliničke tačke gledišta opasan momenat kada bolesnik izlazi iz najdublje depresije, jer je osjećaj beznađa i tuge još uvijek dovoljno jak, a oboljeli sada ima dovoljno snage da bi nešto povodom toga i preduzeo. Stručne organizacije kao što je Američka asocijacija psihologa svoje članove obavezuje da štite pacijente od nanošenja štete samima sebi, čak i ako pri tome treba narušiti povjerljivi odnos pacijent-terapeut. Pri tome se otvaraju mnoga pitanja. Npr: koje postupke poduzeti u prevenciji samoubistva? Da li je rješenje prisilna hospitalizacija u psihijatrijskoj ustanovi, kako to Zakon o zaštiti osoba sa duševnim smetnjama predviđa? Koliko dugo primjenjivati mjere mehaničke i hemijske fiksacije pacijenta? U koju krajnost otići u sprečavanju samoubistva kod osoba koje su tjelesno bolesne i koje trpe veliku patnju? Etički je sporno šta učiniti sa pacijentom koji nije hospitaliziran i nije suicidalan pod odlučujućim uticajem bolesti, već hronična suicidalnost izvire iz same strukture njegove ličnosti (koja je nepromjenjiva) i problematičnih interpersonalnih relacija. Treba li ovakvom pojedincu ograničiti slobodu upravljanja svojim postupcima? Pokušavajući odgovoriti na sva ova pitanja svaki psihijatar, u okviru opštih etičkih načela, osmišljava i razvija „vlastitu etiku“ s obzirom na prava pojedinca da okonča svoj život. Treba znati da je neke osobe nemoguće spriječiti u njihovoj morbidnoj namjeri da počine samoubistvo. Usprkos svim nastojanjima profesionalaca takve osobe će svoj naum i ostvariti. Na sreću, većina suicidalnih kriza je ipak privremena. Suicidalni bolesnik, nakon što se oporavi, uglavnom je zahvalan ljekarima na tretmanu i angažmanu. U svakom slučaju, psihijatar koji liječi pacijenta sa istorijom suicidalnih pokušaja postaje jedna od centralnih ličnosti u životu te osobe, što nosi rizik od ovisnosti pacijenta o osobi ljekara, ali može biti i značajan resurs koji može spasiti život.

Faktori rizika

1. Raniji pokušaj samoubistva. Rizik za osobe koje su ranije pokušale samoubistvo je 50-100 puta veći u odnosu na opštu populaciju

2. Psihijatrijska bolest. Depresija, shizofrenija, zloupotreba alkohola/droga, poremećaji ličnosti

3. Zlostavljanje u djetinjstvu. Osobe sa istorijom fizičkog i/ili seksualnog zlostavljanja u djetinjstvu su pod povećanim rizikom

4. Porodična istorija. Osobe čiji su rođaci u prvom koljenu pokušali/izvršili samoubistvo pod većim su rizikom

5. Medicinska bolest. Naročito bolesti praćene fizičkim onesposobljenjem, nepokretnošću i jakim bolovima

Kako pomoći?

Samoubistvo se rijetko čini „iz čista mira“, tako da rodbina i prijatelji mogu primjetiti promjenu u ponašanju bliske osobe i uticati da se potraži stručna pomoć koja treba biti pružena od strane specijaliste psihijatra. Pogoršanje ranije dijagnostikovane psihijatrijske bolesti posebno u osoba koje su već pokušale suicid treba aktivirati „alarm“ u bliskih osoba i/ili porodičnog ljekara koji će uputiti pacijenta psihijatru. Psihijatar će procijeniti ozbiljnost prijetnje, postojanje eventualnih simptoma bolesti, te potrebu za hospitalnim ili ambulantnim tretmanom.